Biyolog Ece Yalçın

İstanbul Üniversitesi Biyoloji Fakültesi

Fotoğrafçılık ve Tür Tayini

Su altının büyüleyici dünyasının kapısını aralayan fotoğrafçılık şüphesiz ki bilimsel tayin için oldukça değerli bir araçtır. Ancak estetik amaçla çekilen bazı fotoğraflardan tür tayini yapmak kimi zaman oldukça zor olmaktadır. Bu yazımızda özellikle balıklarda tür tayini yapılabilmesi için ne gibi özelliklere dikkat edilmeli bunu inceleyeceğiz. Bunun için öncelikle balıkların genel morfolojilerine bir bakış atalım.

Kaba Dış Morfoloji

Balıkların vücudu yaşam yerleri ve yaşam koşullarına uygun şekilde çeşitli biçimlerde olabilir:

Sırasıyla (A) ideal füze biçimli (Sarda sarda), (B) lateral yassılaşmış (Lepomis), (C) dorso-ventral yassılaşmış (Rajidae), (D) kısalıp kütleşmiş (Stephanolepis), (E) uzamış (Anguilla) ve (F) özel form (Hippocampus).

1-   Ağız

Balıklarda ağız tipik olarak başın ön ucunda ya da ön uca yakın bulunur. Fakat beslenme çeşitlerine göre farklı konumlarda da görülebilir.

Sırasıyla (A) ventral (Acipenser), (B) subterminal (Rhinichthys), (C) terminal (Salmo), (D) dorsale dönük (Arowana) ağız tipleri.

2-   Yüzgeçler

Balıklarda yüzgeçler tek ve çift olmak üzere iki grupta incelenir. Çift yüzgeçler pektoral yüzgeçler ve pelvik yüzgeçlerdir. Tek yüzgeçler ise dorsal yüzgeç, kuyruk yüzgeci ve anal yüzgeçtir.

Çift Yüzgeçler

Pektoral Yüzgeçler

Pektoral yüzgeçler genelde balıklarda iyi gelişmiştir. Pektoral yüzgeci indirgenmiş ya da olmayan çok az balık vardır. Pektoral yüzgeçler genel olarak yer değiştirme ve denge sağlamada rol oynasa da bazen farklı işlevleri olabilir ve farklı şekillerde görülebilir.

Sırasıyla (A) Polynemus’da, (B) Trigla’da, (C) Ogcocephalus’da ve (D) Exocoetus’da görülen özelleşmiş pektoral yüzgeç tipleri.

Polynemus türlerinde pektoral yüzgeçlerin her biri ikişer kısma ayrılmıştır ve alt kısım filamentlerden oluşmaktadır. Bu kısmın dokunma organı olarak görev aldığı düşünülmektedir. Trigla türlerinde pektoral yüzgeçlerin alttan birkaç ışını ayrılarak parmak biçimli yapılar oluşturmuştur. Bu ışınlar hem tat alma ve dokunma organı olarak rol oynamakta hem de zeminde sürünerek yürümeye yaramaktadır. Benzer şekilde Ogcocephalus’da zeminde kalın ve kaslı pektoral yüzgeçlerini kullanarak yürüyebilir. Exocoetidae familyası ise geniş pektoral yüzgeçlerini kullanarak bir nevi uçabilmektedir. Bu balıklar havada yaklaşık 20 saniye kalarak 150 metreden uzun bir mesafe katetebilirler.

Pelvik Yüzgeçler

Pelvik yüzgeçler genelde fren yapmada ve denge sağlamada kullanılır ancak bazı balık gruplarında değişikliğe uğramışlardır.

Sırasıyla (A) Gobiidae’de ve (B) Exocoetidae’deki değişmiş pelvik yüzgeçler.

Gobiidae türlerinde pelvik yüzgeçler balığın yüzeylere yapışmasını sağlayacak şekilde bir oluşum gösterirken Exocoetidae’de balığın planör gibi havada süzülmesine elverişli şekilde dönüşmüşlerdir.

Pelvik yüzgeçler farklı konumlarda görülebilir ve konumlarına göre isimlendirilirler.

Sırasıyla (A) Abdominal (Acipenser), (B) subabdominal (Percopsidae), (C) torasik (Percichthyidae), (D) jugular (Gadidae) pelvik yüzgeç konumları.

Abdominal konumlu yüzgeçlerin kaidesi gövdenin ikinci yarısında bulunur. Subabdominal konumlu yüzgeçlerin kaidesi gövde ortasından biraz önde bulunur. Torasik konumlu yüzgeçlerin kaidesi yaklaşık olarak pektoral yüzgeçlerin hizasında bulunur. Jugular konumlu yüzgeçlerin kaidesi ise pektoral yüzgeçlerden önde bulunur.

Tek Yüzgeçler

Dorsal Yüzgeç

Dorsal yüzgeç sırt boyunca uzanır, iki hatta üç ayrı yüzgece ayrılmış olabilir ya da tek ve küçük olabilir. Diken ışın ya da yumuşak ışınlı olabilen dorsal yüzgeçlerin başlıca işlevi denge sağlamak ve çabuk yön değiştirmeye yardım etmektir.

Sırasıyla (A) iki parçalı (Triglidae), (B) üç parçalı (Gadidae), (C) yok (Gymnotidae), (D) adipöz (yağ yüzgeci) (Salmonidae).

Bazı türlerin dorsal yüzgeçlerinde yapısal değişiklikler görülebilmektedir:

Sırasıyla (A) yapışkan disk (Remora) ve (B) olta ve fener biçimindeki (Ceratiidae) dorsal yüzgeç örnekleri.

Remora remora’da dorsal yüzgeç balığın başka balıklara yapışabilmesine olanak verecek şekilde değişikliğe uğramıştır. Ceratiidae’da ise dorsal yüzgeç olta benzeri bir işlev görmekte olup balığın beslenmesine yardımcı olmaktadır.

Ayrıca balıklarda hayatta kalmalarına yardımcı olacak bazı adaptasyonlar görülmektedir. Genelde dorsal yüzgeçlere ya da kuyruk kısmına yakın görülen beneğe “ocelli” adı verilir. Bir gözü andıran bu beneğin yırtıcıların kafasını karıştırdığı düşünülmektedir.

Kuyruk Yüzgeci

Balıklarda yüzme şekillerine göre farklı kuyruk şekilleri görülmektedir:

Sırasıyla (A) yuvarlak, (B) düz, (C) hafifçe girintili, (D) çatallanmış ve (E) ayça biçimli kuyruk tipleri.

Fotoğraflarda balığın kuyruğunun görülmesi oldukça önemlidir çünkü bazı ailelerde kuyruk tipleri türden türe değişmektedir:

Sırasıyla (A) Pomatoschistus quagga ve (B) Pomatoschistus microps kuyruk tipleri.

P. quagga’da kuyruk düz iken P. microps’da kuyruk yuvarlaktır.

Tayin Fotoğrafları

Balıklar vücut şekilleri, renk ve desenlerine göre tanınabilir. Bu yüzden tayin fotoğraflarının yandan çekilmesi ve balığın vücudunun, yüzgeçlerinin ve kafasının görünür olması önemlidir.

Bu örnekte sağdaki balığın tayini daha kolay olacaktır.

Yumuşakçalar

Deniz tavşanları/ Kabuksuz Deniz Salyangozları

Tayin fotoğrafları yukarıdan ve anten benzeri organları görünecek şekilde çekilmelidir.

Bu örnekte sağdaki deniz tavşanının tayini daha kolay olacaktır.

Kabuklu Deniz Salyangozları

Kabuklu deniz salyangozlarında kabuğun şekli, kabuğun desenlenmesi ve renkleri önemlidir. Bu yüzden kabuğun tam görünür olması tayine kolaylık sağlar.

Eklembacaklılar

Eklembacaklılar oldukça kalabalık bir takımdır ve genel olarak vücut yapılarına göre ayrılırlar.

Özellikle bulundukları ortama kamufle olan canlılarda tayin daha zor olmaktadır.

Bu örnekte eğer mümkünse canlının birden fazla fotoğrafının çekilmesi tayinde kolaylık sağlayacaktır.

Sürüngenler

Deniz kaplumbağalarının tayininde kafanın şekli, kafadaki plakların şekli ve kabuğun şekli önem taşır. Bu yüzden kafanın ve kabuğun fotoğraflanması önemlidir.

Caretta caretta (solda) ve Chelonia mydas’ın (sağda) vücut şekillerine göre ayrımı.

Kaynakça

Necla Demir, İhtiyoloji, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınevi, 1996.

https://www.mdb.fish/identifying-fish

https://www.uwphotographyguide.com/fish-photography

https://www.1ocean.org/ocean-tales/the-fishs-false-eyes

https://australian.museum/learn/species-identification/

https://www.lamave.org/citizen-science

Otero, M., Serena F., Gerovasileiou, V., Barone, M., Bo, M., Arcos, J.M., Vulcano A., Xavier, J. (2019). Identification guide of vulnerable species incidentally caught in Mediterranean fisheries. IUCN, Malaga, Spain, 204.

https://marinewaters.fish.wa.gov.au/resource/fish-anatomy/